საგრანტო პროექტი ,,იოანე სინელის „კლემაქსის“ ქართული თარგმანები“ გამოიცა.

საგამომცემლო საგრანტო პროექტი „იოანე სინელის „კლემაქსის“ ქართული თარგმანები (გამოკვლევა, ტექსტები, ლექსიკონი)“ ქართული ლიტერატურისა და ენობრივი თარგმანების ისტორიისთვის მნიშვნელოვანი შენაძენია. იგი მიზნად ისახავს უნიკალური თარგმანების გაცოცხლებას და ფართო საზოგადოებისთვის გაცნობას. პროექტის მნიშვნელობაზე, მიზნებსა და გამოწვევებზე გვესაუბრება პროექტის სამეცნიერო ხელმძღვანელი ბსუ-ს პროფესორი მაია ბარამიძე.

პროექტის მიზანი

„იოანე სინელის „კლემაქსის“ ქართული თარგმანები (გამოკვლევა, ტექსტები, ლექსიკონი)“ შოთა რუსთაველის საქართველოს ეროვნული სამეცნიერო ფონდის „საგამომცემლო სახელმწიფო სამეცნიერო გრანტების შესახებ საგრანტო კონკურსში“ გამარჯვებული პროექტია.

პროექტის მნიშვნელობას განსაზღვრავს ის, რომ დაიბეჭდა მერი ცინცაძის მრავალკომპონენტიანი სამეცნიერო ნაშრომი „იოანე სინელის „კლემაქსის“ ქართული თარგმანები (გამოკვლევა, ტექსტები, ლექსიკონი)“, რომელსაც დიდხანს ელოდა სამეცნიერო საზოგადოება, ეს გახლავთ „სათნოებათა კიბის“ ქართული პროზაული თარგმანების ენობრივი და თარგმანის თავისებურებების პირველი მონოგრაფიული კვლევა, ასევე მონოგრაფიის ფარგლებში პირველად ქვეყნდება ,,კლემაქსის“ ანუ ,,სათნოებათა კიბის“ ეფთვიმე ათონელისეული და პეტრე გელათელისეული თარგმანების კრიტიკულად  დადგენილი ტექსტები მეცნიერული აპარატით, მონოგრაფიაზე დართული ლექსიკონი მოიცავს ხსენებული ძეგლის 1000-ზე მეტ სალექსიკონო ერთეულს.

,,კლემაქსის“ ქართული თარგმანები საინტერესო მასალას შეიცავს ქართული სალიტერატურო ენის განვითარებისა და მასში მომხდარი ცვლილებების გასათვალისწინებლად. ასე რომ, აღნიშნული მონოგრაფია მნიშვნელოვანი შენაძენი იქნება შესაბამისი დარგის სპეციალისტებისათვის და არა მხოლოდ მათთვის. 

იოანე სინელის „კლემაქსის“ ეფთვიმე მთაწმინდელისეული თარგმანის ტექსტი დადგენილია 4 ხელნაწერის მიხედვით, ამათგან სამი ყოფილი საეკლესიო მუზეუმის ხელნაწერებია: A285 (X-XI საუკ.), A134 (1066 წ.), A445 (XI ს.) და ერთიც, იერუსალიმის ჯვრის მონასტრის შედარებით სრული ადრინდელი ხელნაწერი Ier 20 (XII-XIII საუკ.).

პეტრე გელათელის თარგმანის ტექსტი დადგენილია H1669 (XII-XIII საუკ.), A39 (XIV ს.). ამჟამად არსებული აღწერილობის მიხედვით ამ ხელნაწერით დაცული ტექსტი ითვლება ეფთვიმე ათონელის თარგმანად, დათარიღებულია XII–XIII საუკუნეებით. სინამდვილეში კი ამ ხელნაწერის მხოლოდ ნაწილი (დასაწყისი - 1r-15v) არის ეფთვიმეს ტექსტი. ძირითადი, შუა ნაწილი (16r-215v) პეტრე გელათელის თარგმანია, ბოლო ნაწილი (216r-223v) ისეთივე ხელით არის დაწერილი, როგორითაც დასაწყისი (ეფთვიმესეული) ნაწილი, მაგრამ პეტრე გელათელის თარგმანს წარმოადგენს.

                                                   თხზულების მნიშვნელობა

იოანე სინელი უდიდესი საეკლესიო მოღვაწეა. მისი თხზულება „კლემაქსი“ ანუ „სათნოებათა კიბე“  ქრისტიანული ეთიკის უმნიშვნელოვანესი სახელმძღვანელოა, რომელიც დიდი გავლენით სარგებლობდა ბერმონაზვნულ სამყაროში. შესაბამისად, ამ ტექსტისადმი განსაკუთრებულ დაინტერესებას ავლენდნენ ქართველი მამებიც. ,,კლემაქსი“ იმ ნაწარმოებთა შორისაა, რომელიც რამდენჯერმეა ნათარგმნი ქართულად, რაც, უპირველესად, მეტყველებს მის პოპულარობაზე და ქართული კულტურისთვის დიდ მნიშვნელობაზე. ფაქტია, ასევე, რომ იოანე სინელის თხზულებამ, მისმა ქართულმა თარგმანებმა, მნიშვნელოვანი გავლენა იქონია შუა საუკუნეების ქართულ მხატვრულ-ფილოსოფიურ აზროვნებაზე.

 VIII-IX საუკუნეებიდან მოყოლებული XVIII საუკუნემდე ქართულად ამ თხზულების ექვსი ვერსიაა შექმნილი. ქართულად იგი სამჯერაა ნათარგმნი. პირველი თარგმანი შესრულებულია VIII-IX საუკუნეებში არაბულიდან, სავარაუდოდ, საბაწმინდის მონასტერში; მეორედ „კლემაქსი“ თარგმნა ეფთვიმე მთაწმინდელმა მე-10 საუკუნის ბოლო მეოთხედში. მესამე თარგმანი ეკუთვნის პეტრე გელათელს. გარდა ამისა, არსებობს, „კლემაქსის“ სამი გალექსილი ვერსია. პირველი მიეწერება იოანე პეტრიწს და ეფუძნება ეფთვიმე მთაწმინდელის თარგმანს; მეორე - პეტრე გელათელის თარგმანის გალექსილი ვერსიაა; მესამე გალექსილი ვერსია, ასევე, პეტრე გელათელის თარგმანს ეფუძნება და მისი ავტორი ანტონ I კათალიკოსია.

„კლემაქსის“ ქართული თარგმანები დაცულია კორნელი კეკელიძის სახელობის საქართველოს ხელნაწერთა ეროვნული ცენტრის ორმოცდაათამდე ნუსხაში, რომელთაგან ოცდაშვიდამდე ხელნაწერი ეფთვთიმე ათონელის თარგმანს შეიცავს.

არსებობს „კლემაქსის“ მხედრული ტექსტი „გამოცემული ათონის წმიდის მთის ახალ ქართველთ წმიდის იოანეს ღვთისმეტყველის სავანისა. ფოთი, სტამბა ლ.მ. ტუღუშისა, 1902 წელი“. აღნიშნული გამოცემის ტექსტი ეყრდნობა ეფთვიმე ათონელის თარგმანის ერთ-ერთ ნუსხას. თუმცა,  გამოცემა არ არის მეცნიერული და თანაც დეფექტურია (აკლია V-XIII თავები).

რასაკვირველია, „კლემაქსის“ ზემოთ დასახელებული რედაქციები და მრავალი ნუსხა, რომლებსაც დაუცავს იგი, მოწმობს ქართველთა დიდ ყურადღებას და ინტერესს ამ ძეგლისადმი.

                                                        პროექტზე მუშაობა

 მერი ცინცაძემ „კლემაქსის“ ქართულ თარგმანებზე მუშაობა ჯერ კიდევ მეოცე საუკუნის 60-იან წლებში და დაიწყო გააგრძელა გვიან, უკვე ოცდამეერთე საუკუნის დამდეგს. ნაშრომის სრულყოფაზე მუშაობდა გარდაცვალებამდე. იგი 2018 წელს გარდაიცვალა 87 წლის ასაკში. ამ დროისათვის ნაშრომი დასრულებული ჰქონდა, თუმცა, გამოცემისთვის აუცილებელი ტექნიკური და სარედაქციო სამუშაოების შესრულება ვერ მოასწრო. შესაბამისად, პროექტის პერსონალის ამოცანა იყო გამოცემისთვის აუცილებელი ტექნიკური და სარედაქციო სამუშაოს შესრულება - ნაშრომის გამოსაცემად მომზადება. რაც, თუ გავითვალისწინებთ მრავალკომპონენტიანი ნაშრომის შინაარსს და ფორმას, მეტად შრომატევადი და საპასუხისმგებლო საქმეს წარმოადგენდა.

მერი ცინცაძემ შეასრულა დიდი მოცულობის სამუშაო: მოამზადა ვრცელი სამეცნიერო გამოკვლევა: იოანე სინელის „კლემაქსის“ ქართული თარგმანების ხელნაწერთა აღწერილობა, ენობრივი თავისებურებანი, ბერძნულ ტექსტთან მიმართება; მოამზადა პარალელური გამოცემისთვის „კლემაქსის“  ეფთვიმე მთაწმინდელის და პეტრე გელათელის თარგმანთა ტექსტები, სათანადო განმარტებებით, შენიშვნებით და სამეცნიერო აპარატით; მოამზადა ლექსიკონი. ეს ყველაფერი არსებობდა ხელნაწერის სახით, შესაბამისად, გამოსაცემად მომზადება გულისხმობდა მასშტაბური ტექნიკური და სარედაქციო სამუშაოს შესრულებას.

                                                   სამეცნიერო ნაშრომის სიახლე

 სამეცნიერო ნაშრომის სიახლეს განაპირობებს უპირველესად ის, რომ დღემდე არ არსებობს „სათნოებათა კიბის“ ქართული პროზაული თარგმანების ენობრივი და თარგმანის თავისებურებების მონოგრაფიული კვლევები, მითუმეტეს, არავის უცდია თარგმანთა პარალელური ანალიზი აღნიშნული თვალსაზრისით. კერძოდ, ნაშრომში განხილულია ხელნაწერები და ნუსხათა შორის მიმართებები, მოცემულია „კლემაქსის“ ქართული და ბერძნული რედაქციების შედარება შედგენილობის მიხედვით, ასევე, ეფთვიმე ათონელის და პეტრე გელათელის მთარგმნელობითი მეთოდის თავისებურებანი. მონოგრაფიის ძირითადი და მნიშვნელოვანი  ნაწილია ენობრივი მიმოხილვა, რომელშიც გაანალიზებულია თარგმნილი ტექსტების  ორთოგრაფიულ-ფონეტიკური თავისებურებანი, ბერძნულ-ქართული ფონეტიკური შესატყვისობანი, მორფოლოგია,  სინტაქსი და ლექსიკა.

მონოგრაფია მოიცავს ავტორის სადისერტაციო ნაშრომს და შემდგომი პერიოდის კვლევებს  ტექსტის ქართული პროზაული თარგმანების ენასთან დაკავშირებულ მნიშვნელოვან საკითხებზე.  მონოგრაფიის ფარგლებში პირველად ქვეყნდება სათნოებათა კიბის ეფთვიმე ათონელისა და პეტრე გელათელისეული თარგმანების კრიტიკულად  დადგენი¬ლი ტექსტები, რაც, ასევე,  პროფესორ მერი ცინცაძის მრავალწლიანი მუშაობის შედეგია.

გამოკვლევაში მოცემულია ხელნაწერთა აღწერილობა, შედარებულია ერთმანეთთან აღნიშნული ხელნაწერები და, ხშირ შემთხვევაში, ორიგინალის მოშველიებით დადგენილია ცალკეული ხელნაწერების სწორი და მცდარი წაკითხვები.

„სათნოებათა კიბის“ სხვა (ბერძნული, ლათინური, რუსული) თარგმანების მიხედვით დადგენილია ქართული ტექსტის დაკლებული და ზედმეტი ადგილები.

                                პროექტის გუნდი და მასში ჩართული პერსონალი

მონოგრაფიას ჰყავს ერთი ავტორი - მერი ცინცაძე, და როგორც უკვე აღვნიშნეთ, მისი მრავალწლიანი შრომის შედეგია აღნიშნული მონოგრაფია. პროექტში ჩართული სამეცნიერო პერსონალი (მაია ბარამიძე, მალხაზ ჩოხარაძე, მარინე გიორგაძე, ირმა მაკარაძე, რამაზ ხალვაში) არის სარედაქციო კოლეგია, რომელმაც იმუშავა ნაშრომის საბოლოო რედაქტირებაზე.

                                            პროექტის გავლენა და შედეგები

უპირველესად, უნდა აღვნიშნოთ ის, რომ მონოგრაფიის, ტექსტების და ლექსიკონის გამოცემით დიდი მოცულობის მნიშვნელოვანი მასალა შევა სამეცნიერო მიმოქცევაში და ხელმისაწვდომი გახდება საზოგადოების დაინტერესებული ნაწილისათვის. ამასთან, ისინი საფუძვლად დაედება ჰუმანიტარული მიმართულების სხვადასხვა დარგში საბაკალავრო, სამაგისტრო და, შესაძლოა, სადოქტორო შრომებს; რასაკვირველია,  მასალის ანალიზი, კვლევის შედეგები და დასკვნები შეიძლება გამოყენებულ იქნას ძველი ქართული ლიტერატურის სალექციო კურსებსა და სპეცკურსებში. ,,კლემაქსის“ ქართული თარგმანები საინტერესო მასალას შეიცავს ქართული სალიტერატურო ენის განვითარებისა და მასში მომხდარი ცვლილებების გასათვალისწინებლად. აგრეთვე ქართული  სალიტერატურო ენის სინონიმების შესასწავლად. წიგნი განკუთვნილია დარგის სპეციალისტთათვის, სტუდენტთათვის და საკითხით დაინტერესებულ მკითხველთა ფართო წრისათვის.

2015 წლის 17 დეკემბერს მერი ცინცაძის 85 წლის იუბილისადმი მიძღვნილ ღონისძიებაზე გაიმართა ,,იოანე სინელის „კლემაქსის“ ქართული თარგმანები“განხილვა